Literaire bouwsteen: De geruchten

Toen ik op zoek ging naar mijn volgende literaire bouwsteen, zocht ik elk boek uit de lijst op zodat ik zeker een goede keuze zou maken. De twee boeken waar ik uiteindelijk tussen twijfelde waren 'De donkere kamer van Damokles' en 'De geruchten'. Hoewel mijn voorkeur een tikkeltje meer uitging naar dat eerste boek, hakte ik de knoop door en koos ik voor 'De geruchten'. Klinkt niet helemaal logisch, maar ik had een goede, geheime reden om het boek te lezen: ik las nog nooit eerder iets van Hugo Claus. 

Er waren momenten dat ik razendsnel door het boek ging, maar er zijn ook momenten geweest waarin ik me erdoor moest sleuren. Naar het einde toe van het eerste verhaal wou ik zelfs opgeven. Het tweede verhaal is compleet anders en zorgde ervoor dat ik het geheel toch heb kunnen uitlezen. Een groter probleem waar ik achteraf wat met worstelde, was het besef dat ik de De geruchten moet analyseren. Dat is wel andere koek want eigenlijk zitten veel zaken vrij complex in elkaar in dit boek.

titel

Laat me beginnen met het makkelijkste van de analyse, namelijk de titel 'De geruchten'. Deze verwijst simpelweg naar de geruchten die in het dorpje Alegem ontstaan over deserteur René Cattrijsse, die na enkele jaren terugkeert uit Afrika. Sinds zijn komst gebeuren er vreemde dingen in het dorp. Er heerst plots een vreemde ziekte in het dorp en dat eist zijn slachtoffers. Ook leggen dorpsbewoners het loodje door bizarre ongelukken. De geruchten escaleren waardoor het gezin Cattijsse talloze pijnlijke beschuldigingen moeten slikken. Verder is het nu niet zo dat geruchten verspreiden een nieuwe bezigheid is van de dorpsbewoners.

ruimte

Het verhaal speelt zich namelijk af in het West-Vlaamse Alegem in 1966. Alegem is zo'n typisch dorpje waar het reilen en zeilen van anderen standaard besproken worden tussen pot en pint in het café met de toepasselijke naam 'De Doofpot'. Kortom: het leven rond de kerktoren, daar draait het om in Alegem. Een groot contrast vormt dit lieflijke geheel dan met de ruimte die in de flashbacks van René voorkomen: het wilde Afrika waar slachtpartijen dagelijkse kost zijn in die koloniale oorlog.

Interessant is het wel wanneer je verder kijkt dan die omschreven ruimtes. Na een tijdje merk je dat het onschuldige geroddel zijn tol begint te eisen in Alegem. Het gezin Cattrijse krijgt zware klappen te verduren. Kunnen we dan nog wel spreken van een groot contrast tussen Alegem en Afrika? De inwoners van Alegem zijn namelijk zelf niet zo vies meer van 'slachtpartijen' en hebben vaak zelf ook maar een duister kantje.

personages

Ik liet nu net weten dat René een broer heeft, Noël. Verder komen er nog een hele hoop personages aan bod. Dit is het eerste aspect dat dit verhaal al wat complexer maakt. Het verhaal start ook niet ab ovo, maar in media res. Je krijgt dus zeker niet de gelegenheid om eerst even de hand te schudden met die inwoners, bij wijze van spreken natuurlijk.

Naast de broers Cattrijsse spelen onder andere ook Alma - de moeder, Dolf - de vader, Julia - de vriendin van Noël, Alice - de zus van Julia, Charlie - een vriend van René, De Kap - een ex-bevelhebber van René, meester Arsène, pastoor Lamentijn en nog een hoop anderen een rol in het verhaal. Ik somde hierbij de meest voorkomende personages op. Ik vind het hierdoor niet eenvoudig om uit te maken wie de protagonist is. In eerste instantie zou je denken aan René, maar het is niet zo dat René een grote rol vertolkt. Er gebeurt gewoon van alles sinds zijn komst, maar René is zelf sinds zijn terugkeer heel afstandelijk en dus niet zo aanwezig in het verhaal. Wie dé protagonist is weet ik nog steeds niet. Ik las trouwens dat Claus liet weten dat "alle personages en onderwerpen van gelijk belang zijn" in dit verhaal. Dus zo vreemd is het niet dat ik er niet echt aan uit raak.

Claus maakt het je duidelijk niet makkelijk: naast veel personages zijn er ook nog verschillende vertelstandpunten. Je krijgt te maken met een auctoriale verteller en een belevende ik-verteller. Om het niet te ingewikkeld te maken, was Claus toegeeflijk genoeg om bij elke ik-verteller in vetjes bovenaan de pagina te vermelden om welke 'ik' het nu juist gaat. Die ik-vertellers kunnen Alma, Noël, René, Dolf, Julia en 'Wij' zijn. Het duurde even eer ik het door had, maar 'Wij' zijn de stamgasten van 'De Doofpot'. Wanneer 'Wij' wat gaat vertellen, mag je altijd wel rekenen op een vaak humoristische vertelling. Dat volkse wordt goed weergegeven.

De bedoeling van die verschillende vertelperspectieven is mogelijk om de lezer verward te maken over wie 'de waarheid' vertelt, wat herkenbaar is in het echt leven.

verloop

Het verhaal is een fabula continu. Af en toe krijg je met een flashback te maken, maar dan loopt het verhaal weer mooi verder. Die flashbacks kunnen ontstaan door René die terugdenkt aan Afrika, maar evengoed door Alma die terugdenkt aan haar duister geheimpje. Zo had ze een affaire tijdens de Tweede Wereldoorlog met een machtige Duitser.

motieven

Een vrij motief in De geruchten is de kleur blauw. Wanneer de ziekte iemand te pakken krijgt, verschijnt er op het lichaam van de zieke een blauwe kleur. De dood, de ziekte, het café, de geruchten en de lompigheid van mensen (sommige inwoners stierven door een flauw ongeluk) zijn leidmotieven in dit verhaal en dragen bij tot het grondmotief: iedereen is onvolmaakt. Een gerucht lanceer je omdat je je ongenoegen uit over iets of iets wil doorvertellen dat niet past binnen jouw normen en waarden. In dit verhaal ontdek je net dat elk personage wel al iets deed dat niet door de bocht kan. Geruchten verspreiden zijn dan een handige dekmantel zodat jouw onvolmaaktheden niet aan het licht komen. En waar doe je dat beter dan op café?

Onvoltooid verleden

Na een wirwar van (on)waarheden, wie zal het zeggen, volgt deel twee. "Onvoltooid verleden". Het verhaal speelt zich twintig jaar later af. Noël is hier overduidelijk de protagonist. Hij woont in Gent en werkt als magazijnier in een boeken- en kantoorwarenwinkel. Onvoltooid verleden contrasteert enorm met het eerste deel van De geruchten. In het eerste deel was er een overrompeling van geruchten, wat ook het thema was, en heerste er in een kleinschalig dorpje een strijd om de waarheid. Dit deel speelt zich af in een grootschalige stad en heeft als thema 'de waarheid'. Noël wordt verdacht van een moord en brengt zonder omwegen de waarheid aan het licht tijdens een verhoor op het politiebureau.

De titel van dit deel verwijst naar het feit dat Noël nog steeds niet weet wat er met René gebeurd is. René werd namelijk in het eerste deel vermoord, maar niemand weet dit. Noël gaat er vanuit - of hoopt vooral - dat zijn broer teruggekeerd is naar Afrika. Het verleden is hoe dan ook nog steeds niet voltooid.

In Onvoltooid verleden krijg je ook niet te maken met verschillende vertellers, wat een typerend kenmerk is bij een gerucht. Hier wordt het verhaal eenvoudig verteld door een auctoriale verteller. 

De geruchten las ik uit met gemengde gevoelens, vreemd verhaal, - eigenlijk zijn het twee verhalen - maar wel prikkelend. Er waren momenten dat ik razendsnel door het boek ging, maar er zijn ook momenten geweest waarin ik me erdoor moest sleuren. Naar het einde toe van het eerste verhaal wou ik zelfs opgeven. Ik begrijp de opzet van Claus wel hoor. Hij wil met deze structuur de lezer het gevoel doen ervaren van verwarring dat ook ontstaat bij geruchten. Toch stak dit na een tijdje best wel tegen en durf ik eerder spreken van een literaire baksteen in plaats van een literaire bouwsteen. Gelukkig was het tweede verhaal compleet anders, heerlijk verknipt,  en heb ik het geheel toch kunnen uitlezen. Tot zover mijn eerste kennismaking met Claus.